امروزه هدف مشترک توسعه در سطوح مختلف ملی و بین المللی متمرکز بر بهبود کیفیت زندگی انسان می باشد. آینده زندگی بشر متکی به درک بهتر عواملی است که بر کیفیت زندگی انسان تاثیر گذار است بخشی از این عوامل ارتباط روابط ما با سایرین، گروهها و نهادهای رسمی است . این پیوندها و روابط تحت عنوان سرمایه اجتماعی در نظر گرفته می شوند (. هیزلتن،کنان،2000) از جدیدترین مفاهیمی که در عرصه کارآفرینی، در کنار کارآفرینی سازمانی و اقتصادی، در محافل علمی مورد توجه قرار گرفته، کارآفرینی مدنی است. این مقوله در صورتی که در جامعه نهادینه شود می تواند نقش مهمی در رفع مشکلات اجتماعی که امروزه گریبان جامعه را گرفته، ایفا کند. کارآفرینی مدنی یا اجتماعی به عنوان مقوله ای متفاوت از دیگر اشکال کارآفرینی، به طور نسبی در ارتقای ارزش های اجتماعی و توسعه در مقابل کسب ارزش اقتصادی ارجحیت بیشتری را کسب می کند. کارآفرینان مدنی می توانند در واقع رقابتی بودن خود را حفظ کنند در حالی که هدف اجتماعی خود را به اتمام برسانند . کارآفرینان مدنی همچون کارآفرینان تجاری بواسطه ترکیبی از عوامل انگیزاننده، برانگیخته می شوند . محرک های معمول شامل تمایل برای خود تکاملی، استقلال شغلی و فرصت هایی برای خلاقیت می باشد . محرک های منحصر به فرد برای کارآفرینان مدنی شامل نوسازی فردی، جستجو برای حل مشکلات افراد و تعهد به جامعه (همچون تعهد برای جامعه ای پایدار) یا همبستگی در جامعه(همچون مشارکت افراد در مشکلات جامعه) می باشد.
کارآفرینی مدنی یکی از ابعاد مهم و رو به گسترش در فعالیت های کارآفرینی کشورهای صنعتی جهان می باشد و از سابقه دیرینه ای نیز برخوردار است. در کشور ما نیز، با توجه به گرایش روزافزون نهادها، مراکز دانشگاهی و موسسات دولتی و غیر دولتی به کارآفرینی و فعالیت های کارآفرینانه، هم چنین حمایت های دولت از افراد و گروه های کارآفرین برای حل برخی معضلات کهنه مانند بیکاری و پیامدهای مخرب آن در کشور، شاهد عنایت بیشتر از گذشته به این موضوع هستیم. شاهد این موضوع همین بس که، بحران بیکاری به عنوان یک معضل، تمامی جنبه های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی یک جامعه را به شدت متأثر می کند و گاهی اثرات غیرقابل جبرانی نیز برجای می گذارد. تجربه ثابت کرده است که این بحران و پیامدهای اجتماعی آن ، نه راه حل های فوری و اخلاقی دارد و نه محو همه جانبه، یکپارچه و کوتاه مدت آن امکان پذیر است. بسیاری از کشورها، از جمله راه حل های برون رفت از این بحران را کارآفرینی می دانند و به آن توجه فوق العاده ای می کنند. در دنباله این معضلات، به مسائلی مثل فحشا، دزدی، اعتیاد و امثال آنها هم میتوان اشاره نمود.
ماهیت کارآفرینی مدنی
ممکن است ادبیات کارآفرینی مدنی تازه و نو باشد، اما این پدیده ای جدید نیست. ما همواره کارآفرینان مدنی داشته ایم، حتی اگر آن ها را به این نام نخوانده ایم. آنها بسیاری از نهادهایی که ما امروزه از آنها استفاده می کنیم را بنا نهاده اند. علاوه بر سرمایه گذاری های غیر انتفاعی و نوآورانه، کارآفرینی مدنی می تواند شامل شرکت های تجاری با اهداف اجتماعی هم چون بانک های انتفاعی توسعه و سازمان های مختلط که عناصر انتفاعی و غیر انتفاعی را با یکدیگر ترکیب می کنند، هم چون پناهگاه های افراد بی خانمان باشد که شرکت ها افراد استفاده کننده از این پناهگاه ها را آموزش داده و استخدام می کنند. این زبان جدید، حوزه عمل ما را گسترش می دهد. کارآفرینان مدنی از کارآمدترین روش های خدمت به فعالیت های اجتماعی استفاده می نمایند. کارآفرینی مدنی رویکردی نوآورانه برای تبیین موضوعات مختلف در قلمروهای آموزش، مباحث محیطی، تجارت عادلانه، بهداشت و حقوق بشر و در سطحی وسیع تر، از اجزای مهم ساختمان توسعه پایدار کشورهاست. لاری شاین معتقد است که مفهوم کارآفرینی مدنی، اصول کارآفرینی را با تمرکز بر روی کسب و کارهای سودآور هم برای توسعه اقتصادی و هم برای کالاهای عمومی به کار می گیرد.
بر طبق تعریفی که مورس و دودلی در سال 2002 ارائه دادند کارآفرینان مدنی یا اجتماعی، کسانی هستند که برای بنانهادن سرمایه اجتماعی در فرآیند بهبود جامعه، روحیه کسب و کارهای بازرگانی را با روحیه جامعه گرایی در هم می آمیزند.
در یک جمله میتوان گفت که کارآفرینی مدنی، یعنی یافتن راه حلی نوآورنه برای مشکلات اجتماعی.
کارآفرینی مدنی در خدمت ارتقاء شاخص های توسعه انسانی
بی تردید کارآفرینان اجتماعی همواره در طول تاریخ حضور داشته اند، اما در گذشته از آنها به عنوان متفکران، بشردوستان، نواندیشان، پرهیزکاران و یا رهبران بزرگ یاد میشده و بیشتر از آن که به جنبه های علمی دستاوردهای ایشان توجه شود، شجاعت، دلسوزی و بصیرت آنها زبانزد مردم بوده است. مفهوم کارآفرینی مدنی به فرآیندی اشاره دارد که طی آن شهروندان به ساخت یا تغییر نهادها میپردازند و با بیان راهکارهایی مفید، برای کاهش مسائل اجتماعی چون فقر، بیسوادی، تخریب زیست محیطی و غیره اقدام میکنند. آنها نیروهایی بودند که مسیر قدیمی زندگی در اروپا را واژگون کردند، موجب رشد جمعیت، شهرنشینی، پیشرفتهای علمی، بهبود حمل و نقل و انباشت ثروت شدند و با چشمپوشی از ساختارهای سنتی، ساماندهی مجدد منابع و داراییهای موجود اجتماع محلی را ممکن ساختند. این در حالی است که جامعه در مواجهه با ایشان، بیش از آن که به ارزیابی پیامدهای ناملموس و اجتماعی فعالیتهای کارآفرینانه بپردازد، از دستاوردهای عینی و ملموس آنها که اغلب در حوزه اقتصاد است، آگاهی دارد. به طور مثال، اغلب مردم، گاندی را به عنوان نماد اعتراض و مقاومت مسالمت آمیز به یاد دارند، حال آن که دستاورد ناملموس ولی اثربخش او ایجاد دستگاه سیاسی غیر متمرکز در عرصه اجتماع بود که موجب شد کشور هند توانایی ایجاد تغییر موفقیت آمیز و مسالمت جویانه را بیابد. نمونه دیگر، فلورانس نایتینگل است که به عنوان پرستار شناخته میشود، اما کمتر کسی میداند که او اولین مدرسه حرفه ای پرستاران را ساخت و تحولی بزرگ در اشتغال بیمارستانی و خدمات درمانی ایجاد کرد؛ به طوری که بر اساس آمار در حال حاضر 6/2 میلیون نفر پرستار در سراسر جهان مشغول به کارند.
شاید بتوان از فعالیت های محمد یونس در بنگلادش به عنوان اولین نمونه مشخص کارآفرینی مدنی یاد کرد که با تأسیس گرامین بانک و اعطای وامها و اعتبارات خرد به زنان روستایی، توانمندسازی ایشان را تسهیل کرد و گامی در جهت فقرزدایی آنها برداشت. Bill Drayton مثال دیگری از کارآفرین مدنی در ایالات متحده آمریکا است که به قدرت نوآوری فردی در حل مشکلات اجتماعی پی برد و بنیاد آشوکا را تأسیس کرد. این بنیاد، کارآفرینان اجتماعی برجسته را که ایده های مهمی برای ایجاد تغییر در جامعه خود دارند، شناسایی کرده و با سرمایه گذاری بر روی ایده هایشان، از آنان حمایت میکند. مثال دیگر ابتکار ابراهیم ابوالعیش در تأسیس سیکم در سال 1977 در مناطق بکر و دست نخورده مصر است. ابوالعیش موفق شد حدود 70 هکتار از زمین های بیابانی را با استفاده از روشهای کشاورزی احیا کند. سیکم نشان داد که چطور کسب وکارهای مدرن میتوانند منافع و موفقیتهای اقتصادی در بازار جهانی را با شرایط بومی ترکیب کنند و در زمینه احترام به مسائل زیست محیطی، رویکردی معنوی و انسانی شکل میگیرد. وی کسب وکار کشاورزی را گسترش داد و در سال 2003 از سوی بنیاد شواب به عنوان کارآفرین مدنی برتر برگزیده شد. نوآوری وی مبتنی بر حمایت چندجانبه از فعالیتهای کشاورزی- صنعتی شرکتها بود که موجب شد تا به او “جایز?? معیشت درست” یا Right Livelihood Award را اعطا کنند که از آن به عنوان شبه جایز?? نوبل یاد میشود.
شاید بتوان مهمترین ویژگی کارآفرینی مدنی را در اثرگذاری آنها بر ارتقای شاخصهای توسعه انسانی دانست. به حداکثر رساندن تأثیر اجتماعی و تلاش در جهت حل یک معضل اجتماعی تنها ویژگی تمایزدهنده کارآفرینی سنتی و کارآفرینی مدنی نیست. مطالعه بسیاری از نمونه های کارآفرینی مدنی در جهان نشان میدهد که انتخاب محل انجام پروژه های توسعه ای نیز میتواند تمایزدهنده کارآفرینی مدنی از سایر انواع باشد. به طور مثال، شرکت کوچک D.light Design مثال خوب و گویایی است. این شرکت تلاش میکند تا لامپهایی را که با انرژی خورشیدی تغذیه میشوند به روستاییان و زاغه نشینان جهان عرضه کند و علاوه بر کاهش هزینه های زندگی ایشان، مصرف نفت سفید- به عنوان ماده ای ناسالم و خطرناک- را کاهش دهد. یکی دیگر از مثالهای برجسته کارآفرینی مدنی در ایالات متحده، شرکت Shore Bank ، اولین شرکت بانکداری توسعه جامعه و آگاه به مسائل زیست محیطی واقع در جنوب شیکاگو است. شور بانک، شرکتی 4/2 میلیارد دلاری با اهداف اجتماعی است که کارش را با وام دادن به مردم ساکن قسمت جنوبی شیکاگو، آغاز کرد تا آنها را قادر سازد به بازسازی مساکن خود نمایند. حال اگر این بانک در محله ای که ساکنانش در طبقه متوسط اقتصادی جای دارند، تأسیس شده بود، امروزه در نهایت به عنوان یک بانک خوب از آن یاد میشد؛ اما بنیانگذاران آن عامدانه آن را در منطقه ای فقیرنشین افتتاح کردند تا به این وسیله مدلی تجاری منطبق با نیازهای جامعه هدف را گسترش دهند.
کارآفرینی مدنی در ایران
امروزه در ایران نیز نمونه های فراوانی از بنگاههای اجتماعی در قالب تعاونیها، شرکتها و … فعالیت دارند که سوای نوع ساختار شرکت و یا دولتی یا خصوصی بودنشان، منافع اقتصادی ناشی از کسب وکار خود را در زمین? تقلیل مسائل و تنگناهای اجتماعی هزینه میکنند. در تاریخ ایران نمونه های فراوانی از این دست وجود دارد. رویکرد سازمانها و مدیریت کارخانه ها در دور? رشد تکنوکراسی صنعتی پیش از انقلاب یعنی بین سالهای 1341 تا 1348 به رغم برخورداری از روند غیر رسمی، میتواند بیانگر اتخاذ رویکرد کارآفرینی اجتماعی باشد. دوره ای که در آن کمتر کسی به رویکرد برخی از مدیران کارخانه ها در استخدام معلولان به عنوان رویکردی کارآفرینانه در بستر اجتماعی، توجه میکنند. در آن زمان صاحبان کارخانه های صنعتی موظف شدند در قبال استخدام پانصد نفر کارگر سالم از یک کارگر معلول استفاده کنند و علاوه بر تعقیب نفع شخصی خود، در مواجهه با مشکلات اجتماعی گروههای حاشیه ای چون معلولان و ناتوانان رویکردی فعال داشته باشند. امروزه نیز انواع متفاوتی از پروژه های کارآفرینی اجتماعی در ایران، در قالب اقدامات خیرخواهانه و در اشکال مختلفی از ساختارهای سازمانی شکل میگیرند که نمونه های آشکاری از حضور مفهوم کارآفرینی مدنی سازمانی در بستر زندگی اجتماعی اند.
ردیابی مفهوم کارآفرینی مدنی در آموزه های اسلامی و تاریخ
شواهد تجربی تأیید میکند که فعالیتها و اقدامات خیرخواهانه، تا حدود زیادی ریشه در باورها و اعتقادات شهروندان دارد و باورهای فرهنگی و اجتماعی به عنوان خمیرمایه شخصیت جوامع و ملّتها در گرایشات نوعدوستی و رفتارهای داوطلبانه و نیکوکارانه شهروندان بسیار مؤثر است. در مدارس مذهبی ، به خصوص مدارس الهام گرفته از اسلام، ارزشهای انسانی و آموزه های اخلاقی از کارآفرینی مدنی و اعمال خداپسندانه پشتیبانی می کنند. فرهنگ غنی اسلام با الهام گرفتن از ارزشهای دوستی، تعاون، مشارکت داوطلبانه و از خود گذشتگی در فعالیت های مختلف معنوی و مادی، مالکیت شخصی اموال و دارایی ها را تحت امری با عنوان وقف مخصوصا در اماکن اسلامی یا کارآفرینی مدنی در کشورهای اسلامی به امور و رفاه اجتماعی اختصاص می دهد. ارزشها و نمادهای دینی رایج در فرهنگ اسلامی از قبیل صدقه، زکات، توجّه به فقرا و محرومان، نذر، ایثار، احسان و محبت به بندگان، نوعدوستی، تعاون و مشارکت جمعی و وقف اموال و دارایی برای اهداف خیریه بیانگر قابلیتهای وسیع کارآفرینی مدنی در اسلام است. دکتر بلین در مورد نظام وقف در اسلام میگوید: در قرآن همواره مردم به نیکوکارى و احسان دعوت شده اند و نمیتوان سوره اى از قرآن را یافت که در آن آیه یا آیاتى دربارة بذل جان یا مال در راه خدا نیامده باشد.
آیه های قرآن و احادیث متعدد، مسلمانان را به خاطر اقدامات بشردوستانه و نیکوکارانه به پاداش های بهشت برین و قرب الهی مژده میدهند. بعلاوه، مسلمانان اقدامات نیکوکارانه ازقبیل صدقه،کمک کردن به نیازمندان و وقف را نوعی تعهّد اخلاقی و دینی میدانند و با طیب خاطر در راستای جلب رضایت خداوند و رفع خواسته های نیازمندان تلاش می کنند. در حدیثی از پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و سلّم ـ نقل شده است : ” أحب الخلق إلی الله من أحسن إلی عیاله ” ؛ محبوبترین انسانها نزد خداوند کسی است که به خلق خدا و هم نوعانش احسان و نیکی کند. بعلاوه خداوند انسان را خلق نموده است و به وی این استعداد را ارزانی نموده است تا برای دیگران مفید باشد و کارهای خیر انجام دهد. در حدیثی دیگر با تأکید بر نوعدوستی آمده است: “خیر النّاس من ینفع النّاس “؛ بهترین مردم آنهایی هستند که به دیگران نفع میرسانند.
وقف، سابقه ای طولانی در فرهنگ و تمدن تاریخ بشریت و ملت دارد. نمونه هایی از آن را می توان در فراعنه مصر مشاهده کرد. فراعنه، دارایی ها و اراضی خود را در اختیار راهبان در مصر قدیم قرار دادند. در تمدن یونان باستان نیز می توان علائمی از وقف کتابخانه ها و مراکز آموزشی را مشاهده نمود. وقف را می توان قبل از اسلام، در فعالیت های خیرخواهانه پیامبران الهی یافت. ابراهیم (ع) یکی از اولین بنیان گزاران وقف و امداد رسانی در طول حیات خویش بود. نکته ی اصلی در وقف، ترک املاک برای همیشه و بخشیدن آن به اموال عمومی است.
