چکیده: نوآوری به مفهوم توانمندی ایجاد تغییرات در محصولات, خدمات, فرآیند ها وروش های موجود, به عنوان یک الزام وضرورت, باید در فرآیند های سازمانی, برنامه ریزی, تجزیه و تحلیل, تولید وارائه کالاها و خدمات… در همه سطوح مورد توجه قرار گیرد تا بقاء و ادامه حیات این سازمان ها, در جوامع دانش محور تضمین گردد. در این مقاله به تعبیرات مختلفی که از ایده, خلاقیت, نوآوری و تغییر توسط صاحب نظران ارائه گردیده پرداخته شده وتلاش به عمل آمده تا مدل های مشهور در این زمینه از جمله مدل های نوآوری تدریجی_بنیادی, آبرناتی_کلارک, هندرسون_کلارک, زنجیره نوآوری ارزش افزوده, روبرتس_بری, تی سه و نیز مدل های پویای نوآوری مانند آتریک_آبرناتی, چرخه عمر تکنولوژی توشمان _روزنکوف و… به اختصار معرفی ومحدودیت ها وقابلیت های آنان مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. در ادامه این مقاله, الزامات نوآوری در صنعت نفت و ایجاد یک نظام کارآمد برای آن, که فعالیت های مربوط به تولید ایده تا تجاری سازی آن را برای گسترش نوآوری سازمان دهی کند, مطرح گردیده است. همچنین با ذکر منابع نوآوری, جایگاه نوآوری در مدیریت منابع انسانی تشریح شده است. در پایان به استناد وضعیت کنونی صنعت نفت و سند راهبردی پژوهش و فناوری این صنعت, پیشنهاداتی برای استقرار نظام یاد شده ارائه گردیده است.
واژه های کلیدی : مدل ها و الگوها ی ایستا و پویای نوآوری, دانش تکنولوژیکی,خلاقیت, تجاری کردن, ایده پردازی, الزامات نوآوری درصنعت نفت, نظام کارآمد نوآوری, سند پژوهش وفناوری.
مقدمه :
امروزه تحولات روز افزون زندگی بشر در ابعاد مختلف سیاسی, اقتصادی, اجتماعی, تکنولوژیکی موجب گردیده است که ضرورت ایجاد ایده های نو و خلاق, نسبت به گذشته افزایش یابد و مباحث مربوط به تحول و تغییر پارادایم ها وروند ورخدادها وتصویرها در ابعاد مختلف زندگی جدی تر گرفته شود. پیچیدگی, عدم اطمینان, تغییرات گسترده, پایداری
1.مربی پایه 10 ومعاون آموزشی موسسه مطالعات بین المللی
2.استادیار و عضو هیات علمی دانشگاه دفاع ملی
ها و ناپایداری ها, احتمال وقوع رخدادهای جدید وآشوبناکی از مشخصات سازمان ها و کشورها محسوب می شود, لذا الگو های پویا و غیر خطی برای تحلیل و شناخت مسائل و تنگناها و فرصت ها و چالش های پیش رو وآشوب ها مورد نیاز است, تا از این رو جوامع وسازمان ها جهت طراحی الگوهای پویا ی مناسب خود در راستای کسب مزیت رقابتی پایدار نیاز مبرم به منابع انسانی توسعه یافته که خلاقیت و نوآوری از ویژگیهای اصلی آن است, دارند. بنابراین, تنها راه کسب رتبه اول اقتصادی و علمی درمنطقه (ایران 1404), توسعه منابع انسانی نوآور کشور است, تا بتواند راههای نرفته و میان برسایر کشورها را برود و طرحی نو دراندازد.
مفهوم خلاقیت و نوآوری
تحقیق در مورد خلاقیت وعناصر آن بیش از یک قرن پیش توسط دانشمندان علوم اجتماعی آغاز شده است, ولی اولین پژوهش جدی را گیلفورد در سال 1950 انجام داد. وی خلاقیت را با تفکر واگرا مترادف می دانست. پس از او اندیشمندان مختلف سازمان و مدیریت تعاریف متعددی از خلاقیت ارائه نموده اند, به عنوان مثال لوتانز (1992) خلاقیت را بوجود آوردن تلفیقی از اندیشه ها ورهیافتهای افراد در یک روش جدید می داند. بارزمن خلاقیت را فرآیند شناختی از بوجود آمدن یک ایده, مفهوم یاکشفی بدیع می داند(شهر آرای, 1375). همچنین تونی پروکتور به نقل ازورتمهایر, خلاقیت را عبارت از توانایی نگاه جدید ومتفاوت به یک موضوع ویا فرآیند شکستن ودوباره ساختن دانش خود درباره یک موضوع وبدست آوردن نقش جدید نسبت به ماهیت آن می داند. وی در تعریفی دیگر از کلی وراجرز, خلاقیت را پدیده ای می داند که هنگامی روی می دهد که فرد افکار خود را در جهت فهم متفاوت وبهتر یک موضوع یا موقعیت, سازمان دهی می کند. 1 خلاقیت یکی از
جنبه های پایه ای در گسترش قابلیت های کارکنان نیروی دانشگر2 است که در کنار انگیزش, زمینه و بستر اصلی دیگر قابلیت ها, توانایی ها و ویژگی های رفتاری این گروه محسوب می شود. اهمیت خلاقیت در همه زمینه های کسب و کار روز به روز بیشتر نمایان می شود.سال هاست سازمان های موفق وپیشتاز در عرصه جهانی, به خلاقیت به عنوان یکی از توانایی های کلیدی می نگرند. مدیریت امروز برای خلاقیت ویژگیهای زیررا دریافته است:
خلاقیت توانایی مشترک همه انسان هاست; خلاقیت توانایی ذهنی انسان است که به ویژه در افراد فرهیخته از هوش عقلانی ومنطقی باید بطور جداگانه در نظر گرفته شود; خلاقیت کارکنان می تواند درهر گونه شرایط محیطی وفضای سازمانی ارتقاء یابد; با رشد خلاقیت کارکنان, نه فقط تحول در قدرت ایجاد ایده های نو, بلکه فضای انگیزش وتحرک آنان دگرگون می شود; خلاقیت همانند مفاهیمی چون دموکراسی, آزادی و عدالت برای افراد
مختلف معانی متفاوتی, دارد ولی یک عامل مشترک در اکثر معانی خلاقیت این است که عبارتست از پرداختن به عوامل جدیدی که عامل خلاق در آنها موجود بوده و به عنوان مجموع میراث فرهنگی عمل می کند ولی آنچه که تازه است ترکیب این عوامل به شکلی جدید است. نو آوری به معنی استفاده از دانش جدید برای ارائه یک کالا یا خدمات جدید است که مورد در خواست مشتریان می باشد. این نوآوری ترکیبی از خلاقیت وتجاری کردن است. طبق نظریه مایکل پورتر, نوآوری شیوه جدیدانجام کارهایی است که تجاری شده اند. فرآیند نوآوری نمی تواند جدای از زمینه استراتژیکی ورقابتی شرکت باشد. دانش جدید می تواند تکنولوژیکی ویا بازار محور باشد. دانش تکنولوژیکی, دانش مولفه ها, ارتباطات بین مولفه ها, روش ها, فرآیند ها وتکنیک هایی است که در تولید کالا یا خدمات نمود می یابد, کالا یا خدمات جدیدی که قیمت آن ارزانتر, ویژگی های آن بهبود یافته ودارای چنان خصیصه هایی است که هیچگاه درگذشته این چنین نبوده ویا اینکه قبلا” درآن بازار وجود نداشته است. چنین کالا وخدمات جدیدی, یک نوآوری (خلق دانش جدید تکنولوژیکی وبازار محور) می باشد. پیتر دراکر معتقد است:” کلیدی ترین فعالیتی که هر سازمان دارد جابجایی کامل منابع از کسب وکارهای پیشین به کسب وکار واندیشه تازه می باشد.5 گاهی نو آوری به عنوان ایجاد اتخاذ ایده های جدید برای سازمان ها توصیف شده است, ولی باید توجه داشت که ایجاد ایده های خوب یا اتخاذ یک ایده جدید, صرفا”
آغاز کار می باشد و اگر ایده ای بخواهد نوآور باشد, بایستی به کالا یا خدمات جدید موردنیاز مشتری تعمیم داده شود.
ریچارد تمبلر در زمینه ایده پردازی به مدیران توصیه می کند :
باید کارکنان را تشویق به ارائه ایده های جدید کنید وخودتان نیز می باید چنین باشید. ایده های جدید را به طور آزمایشی به کار بگیرید. هر هفته یک ایده جدید را مورد آزمایش قرار دهید, هر چند ایده نسبتا” ساده ای باشد. بهتر است ابتدا ایده های کو چکتر آزموده شوند تا اطمینان حاصل شود که تیم به خوبی می تواند خود رابا آن تحولات تطبیق دهد وسپس, موارد بزرگتر وجدی تر را امتحان کنید. به هر حال, بهتر است به تدریج این کار را بکنید. به همان سرعت که ایده های جدیدی را طرح می کنید, تیم تان را نیز به منظور اجتناب از فسیل شدن, تشویق به طرح ایده هایی جدید درباره وظایف فردی خود نمائید.
واژه دیگری که گاهی در این زمینه بکار می رود, تغییراست, تغییر بدین معنی است که کارها به صورت دیگری انجام شوند. نوآوری جنبه ای خاص از تغییراست. نوآوری یعنی یک عقیده یا نظریه تازه که برای ارائه یک محصول, فرآیند یا نوعی خدمت به کار می رود بنابراین هر نوآوری مستلزم تغییر است, ولی الزاما” هر تغییری موجب ارائه نظرهای جدید یا بهبود زیادی نمی شود. در سازمان, نوآوری می تواند به صورت تغییرات یا بهبود اندک روند یا فرایند انجام کارها باشد وگاهی به صورت زیر بنایی است, مقصود از نوآوری می تواند فرایند های نوین, ساختارهای جدید, سیستم های اداری تازه وبرنامه های جدید باشد.
بین نوآوری تکنیکی واداری نیز تفاوت وجود دارد. نوآوری تکنیکی درزمینه کالاها,خدماتوفرآیند های بهینه شده وکاملا” جدید است, اما نوآوری اداری مرتبط با ساختارسازمانی
وفرآیند اداری است که ممکن است نوآوری تکنیکی را تحت تاثیر قرار دهد. نوآوری تکنیکی می تواند یک کالا ویا فرآیند باشد. براساس نظریه دامان پور, نوآوری های کالایی به کالا یا خدماتی اطلاق می شود که با هدف تامین نیاز های خارجی وبازار ارائه گردیده اند.2 نویسنده کتاب “مبانی علم خلاقیت شناسی, دانش خلاقیت ونوآوری” معتقد است که نوآوری فرآورده جدید یا محصول خلاقی است که توسط یک سازمان ارائه می گردد. فرآورده خلاق می تواند نرم افزاری مانند انواع خدمات (آموزشی, بهداشتی, درمانی, اداری و…..) ویا سخت افزاری (مثل کالاها و محصولات صنعتی و…..) باشد. نوآوری نیز مانند خلاقیت, دارای عناصر تازگی, نو بودن, جدید وسرآغاز بودن وبرای بار اول مطرح
شدن است هر دو نو آوری در جامعه ای اتفاق می افتد که دانش بنیان باشد.
جامعه ی دانش بنیان جامعه ای است که بقای آن منوط به”خلق دانش”از طریق تحقیق وپژوهش است, وشکوفایی آن را “نوآوری دانشی” تضمین می کند. دانش بنیان با دو مولفه کلید ی سرو کار دارد: دانش آفرینی از طریق پژوهش; وایجاد نوآوری های دانشی.
بدون تردید چنین جامعه ای برای حل وفصل مسایل وچالش های خود از رویکرد علمی- پژوهشی یاری می جوید; ومترصد است تا هر پیشرفتی در حوزه ی دانش را به یک فرصت نوآوری تبدیل نماید. جامعه ی دانش بنیان- بالطبع- آمیزه ای از سازمان های دانش بنیان خواهد بود; سازمان هایی که بقای آن ها به خلق دانش از طریق پژوهش وشکوفایی آن ها به نوآوری های دانشی بستگی دارد. سازمان های دانش بنیان- وبه تعبیری”دانش مدار”نیاز به مدیران وکارشناسان دانش مدار خواهند داشت. گروه ها, هسته ها, وافراد دانش مدار که” سلول ها”ی یک سازمان دانش مداررا تشکیل می دهند باید دارای همان ویژگی ها وقابلیت های کلی سازمان دانش مدار باشند: قابلیت خلق دانش از طریق پژوهش, وتبدیل آن به نوآوری.
